ساعت زیستی یا ساعت بیولوژیک بدن یکی از جالب ترین و عجیب ترین یافته های بدست آمده طی قرن اخیر است. ساعت زیستی که به نام ریتم زیستی یا ریتم circadian نیز معروف است به دلیل تغییر در مواد شیمیایی وعملکرد های سیستم عصبی بوجود می‌آید و به مانند یک ساعت مرکزی عملکرد دیگر اعضای بدن را هماهنگ می‌کند. ساعت زیستی بدن از هزاران سلول عصبی ساخته شده است و در هیپوتالاموس مغز قرار دارد. ریتم زیستی در واقع به همگام سازی عملکردها و فعالیت های بدن کمک کرده و پاسخ بدن به نور و تاریکی را تنظیم می‌کند. علاوه بر آن، این ساعت در تنظیم فعالیت هایی مانند برنامه خواب، اشتها، دمای بدن، سطح هورمون، هوشیاری، عملکرد روزانه و فشار خون دخالت دارد. عوامل و تحریکات خارجی می توانند بر ریتم های زیستی تأثیر بگذارند. به عنوان مثال، قرار گرفتن در معرض نور خورشید، داروها و مصرف کافئین می تواند بر روی برنامه خواب فرد تأثیر بگذارد. چهار ریتم زیستی وجود دارد.
ارتباط ساعت زیستی بدن با بیماری های مختلف
جالب است بدانیم که تغییر در ریتم زیستی بدن با ایجاد یا تغییر شدت بیماری های زیادی در انسان مرتبط است. به عنوان مثال خطر سكته قلبی یا سكته مغزی در هنگام صبح بیشتر است. دلیل این امر، انقباض عروق سیستمی بدن و همچنین عروق خون رسان به عضله قلبی و مغز می‌باشد و درست به همین دلیل افزایش حملات فشارخون در افرادی که بیماری پرفشاری خون یا بیماری قلبی دارند در نزدیک صبح با احتمال بیشتری اتفاق می‌افتد. در حقیقت ساعت زیستی بدن بر عواملی همچون سطح هورمون های مرتبط با استرس، ضربان قلب یا فعالیت سیستم عصبی خودمختار تاثیر مستقیم دارد.
همچنین ریتم زیستی بدن به طور هوشمندانه ای با ایجاد علائم بخصوصی می‌تواند پزشک را درتشخیص بیماری های عفونی راهنمایی کند. به عنوان نمونه، تب ناشی از عفونت باکتریایی در عصر و تب ناشی از عفونت ویروسی (مثل سرماخوردگی) صبح ها به اوج می‌رسد. ترشحات بینی در هنگام سرماخوردگی صبح ها بیشتر و در طول روز کاهش می‌یابد. همچنین برای بیشتر افراد مبتلا به آسم، بروز علائم حمله بیماری مانند تنگی نفس و سرفه در شب شدید تر از روز است. آلرژی های فصلی، عطسه کردن، گرفتگی بینی و خارش چشم صبح ها شایع تر است.
اختلال در ریتم زیستی باعث بروز چه مشکلاتی می‌شود؟
اختلالات خواب : اختلالات در ریتم های طبیعی بدن می‌تواند به خواب طبیعی آسیب زده و باعث مشکلاتی از جمله بی خوابی شود.
Jet lag یا اختلال در ریتم شبانه روزی هنگام مسافرت های هوایی طولانی مدت در عرض های جغرافیایی.
اختلالات خلقی : عدم قرار گرفتن در معرض نور خورشید می‌تواند منجر به شرایطی مانند افسردگی، اختلال دو قطبی و اختلال عاطفی فصلی شود.
اختلالات کار شیفتی : وقتی فرد خارج از شیفت کاری معمولی کار می‌کند باعث ایجاد تغییر در ریتم های شبانه روزی می‌شود.
علامت های اختلال در ساعت زیستی بدن چیست ؟
اختلالات ریتم بیولوژیکی می تواند بر سلامتی و احساس خوب فرد تأثیر بگذارد. برخی از اثرات عبارتند از: اضطراب، خواب آلودگی روزانه، افسردگی، عملکرد پایین تر در محل کار و عدم هوشیاری ذهنی. اختلال در ساعت زیستی بدن ارتباط تنگاتنگی با ابتلا به بیماری و افزایش خطر ابتلا به دیابت و چاقی دارد. برخی از بزرگترین خطا های انسانی جهان مانند فاجعه چرنوبیل طی کار در شیفت شب اتفاق افتاده است. و همچنین بیشتر تصادفات رانندگی قبل از طلوع آفتاب رخ می‌دهد.
چگونه اختلالات ریتم بیولوژیکی درمان می شود ؟
درمان اختلالات ریتم زیستی بستگی به نوع مشکل ایجاد شده برای فرد دارد و می‌تواند شامل رعایت بهداشت خواب یا دوره هایی از مصرف دارو باشد. به عنوان مثال علائم اختلال مسافرت هوایی یا jet lag معمولاً موقتی است و نیازی به درمان پزشکی ندارد ولی در مواردی مثل اختلالات خلقی ممکن است تغییر در شیوه زندگی یا دارو درمانی کمک کننده کند. در مورد علائم جدی تر مانند خستگی، کاهش تمرکز ذهنی یا افسردگی مشورت با پزشک لازم است. پزشک ممکن است با تجویز دارو و یا ارائه پیشنهاد در مورد تغییر شیوه زندگی کمک کند.
چند توصیه برای یک خواب بهتر
ریتم زیستی بدن با رعایت کردن الگوی مناسب و استاندارد خواب می‌تواند عملکرد خود را بهبود ببخشد. برای این منظور چند توصیه ارائه شده است :
- از مصرف موادی مانند کافئین، الکل و نیکوتین و نوشیدنی های بسیار سرد قبل از خواب اجتناب کنید.
- یک برنامه منظم خواب داشته باشید.
- در ساعات روز پیاده روی کنید.
- در طی روز یک چرت کوتاه 10 تا 15 دقیقه‌ای داشته باشید.
- در طول روز چراغ های بیشتری را در خانه خود روشن کنید. برعکس، با خاموش کردن چراغ ها در شب می‌توانید به خواب کمک کنید.
مهم است به یاد داشته باشید که ریتم های زیستی برای محافظت از شما عمل می‌کنند و باعث می‌شوند شخص در صبح و اوایل عصر بیشترین بازدهی از کار خود را داشته باشد. هنگامی که ریتم های بیولوژیکی هماهنگ هستند، بیشترین کارایی و احساس خوب را در زندگی روزانه خواهید داشت.
